Τα χειρόγραφα του Βυζαντίου μας δείχνουν τον δρόμο!..

Επειδή στις πονηρές μέρες που ζούμε οι πολέμιοι του Ελληνικού Βυζαντίου επιχειρούν να βρουν οποιοδήποτε στοιχείο βαρύνει την Βυζαντινή Αυτοκρατορία, αποσιωπώντας με αιδήμονα σιγή τα θετικά του Βυζαντίου, διαβάστε τι αναφέρει ένας πανεπιστημιακός δάσκαλος για τον άγνωστο και μαγευτικό κόσμο των βυζαντινών χειρογράφων, όπου ο αρχαίος Ελληνισμός συναντιέται αρμονικά με τον Χριστιανισμό!...

«…Χρονολογικά, η επανεμφάνιση του κλασικού τρόπου στις μικρογραφίες των Ομιλιών συμπίπτει με τη συγγραφή της Μυριοβίβλου από τον Φώτιο, που παρέχει πληροφορίες για τη βιβλιοθήκη του, η οποία περιλάμβανε πάμπολλα κλασικά κείμενα. Συμβαδίζει επίσης με τις δραστηριότητες του επισκόπου Καισαρείας Αρέθα, καθώς και με το έργο του Κομητά, καθηγητή στο Πανεπιστήμιο της Κωνσταντινούπολης, ο οποίος, σύμφωνα με ένα επίγραμμα στην Παλατινή Ανθολογία (XV, 37), έδωσε νέα άιγλη στο «πεπαλαιωμένα» βιβλία του Ομήρου. (…)

Η κλασική τάση είναι αρκετά εμφανής στον ωραίο κώδικα των Ομιλιών του Χρυσοστόμου της Εθνικής Βιβλιοθήκης στην Αθήνα, αρ. 210, με τις αρχαιοπρεπείς μορφές του Ιωάννη του Χρυσοστόμου και του Παύλου. Οι μορφές αυτές, όπως και σε άλλα κωνσταντινουπολίτικα έργα της εποχής του Βασιλείου Α' και του Λέοντος του Σοφού, θυμίζουν μνημειακές φιγούρες που συναντάμε στα ψηφιδωτά της εποχής. Tα παραπετάσματα του βάθους, στα οποία προβάλλονται οι μορφές, έχουν μακρινή ιστορία, καθώς πηγάζουν από την αρχιτεκτονική του ρωμαϊκού θεάτρου.

Μια σειρά από πολυτελή χειρόγραφα του 10ου αιώνα έχει συνδεθεί με τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Ζ' τον Πορφυρογέννητο (913-959). Το περίφημο Ψαλτήριο του Παρισιού, κώδ. 139, που ανήκει στην κατηγορία των «αριστοκρατικών» ψαλτηρίων, με ολοσέλιδες μικρογραφίες, είναι καθαρό δημιούργημα της αναγέννησης των Μακεδόνων, έργο του αυτοκρατορικού εργαστηρίου (αρ. 21-22). Σήμερα επικρατεί η άποψη ότι το παρισινό ψαλτήριο είναι αντίγραφο ενός όχι πολύ παλαιότερου πρωτοτύπου, στο οποίο η παραδοσιακή εικονογράφηση, που είχε τις πηγές της σε διάφορα βιβλία της Βίβλου, εμπλουτίστηκε με κλασικίζοντα στοιχεία. Στις συνθέσεις οι μικρογράφοι πρόσθεσαν προσωποποιήσεις που συμμετέχουν ενεργά στα δρώμενα και προέρχονται από ελληνορωμαϊκά αρχέτυπα, όπως η Νύχτα, ο Όρθρος, η Μελωδία. Ή ακόμη εντοπίζονται τμήματα συνθέσεων τα οποία επίσης ανάγονται σε αρχαία πρότυπα. Η μορφή του Δαβίδ για παράδειγμα, στο φύλλο 1α, βασίστηκε σε κάποια αρχαία σύνθεση που παρίστανε τον Ορφέα να μαγεύει τα ζώα με τη δύναμη της μουσικής του. Το σχέδιο είναι στερεό και τα χρώματα πολλές φορές δυναμικά και αντιθετικά. Tα πλαίσια, όπως και οι διακοσμήσεις σε συγγενικά χειρόγραφα, απηχούν έργα χρυσοχοΐας και αποκαλύπτουν την τελειότητα της τεχνικής επεξεργασίας.

Η περίφημη Βίβλος της βασίλισσας Χριστίνας της Σουηδίας, σήμερα στη Βατικανή Βιβλιοθήκη, δείχνει επίσης την επίδραση προτύπων της ύστερης αρχαιότητας στη ζωγραφική απόδοση του τοπίου και στην κλασική προσέγγιση του καλλιτέχνη στο θέμα του. Χωρίς αμφιβολία, οι μικρογράφοι χρησιμοποίησαν ως υποδείγματα αλεξανδρινές ή ρωμαϊκές μικρογραφίες που θα συγγένευαν με έργα μνημειακής τέχνης.

Ιδιαίτερη θέση στο αναγεννησιακό κίνημα κατέχει το Ειλητάριο του Ιησού του Ναυή στο Βατικανό (Palat. gr. 431, βλ. αρ. 25). Οι μικρογραφίες του, ζωγραφισμένες με την τεχνική τού ελαφρά χρωματισμένου σκίτσου, εξιστορούν τα κατορθώματα και τους θριάμβους του Ιησού του Ναυή, που αποτελούν αναφορές στους θριάμβους του Βυζαντινού αυτοκράτορα. Ο Weitzmann έχει αποδείξει ότι το ειλητάριο έγινε στην εποχή του Κωνσταντίνου Ζ' του Πορφυρογέννητου και πιθανότατα για τον ίδιο τον αυτοκράτορα, ίσως μετά τις νίκες του εναντίον των Αράβων. Η ατμοσφαιρική, λυρική παράσταση των μακρινών βουνών, η ρυθμική κίνηση των μορφών, η φυσική ροή των γεγονότων, οι αρχαίες προσωποποιήσεις των πόλεων, που ανάγονται σε αρχαία πρότυπα, καθώς και τα λεπτά χρώματα καθιστούν το έργο αυτό μοναδικό.

Αυτός ο έντονος κλασικισμός είναι επίσης προφανής και σε άλλα χειρόγραφα της Παλαιάς Διαθήκης. Ξεχωρίζει η Βίβλος του Μαγίστρου Νικήτα, που αρχικά την αποτελούσαν κώδικες σήμερα διασκορπισμένοι στη Φλωρεντία (Plut. V, 9), στο Τορίνο (Β. 1.2) και στην Κοπεγχάγη (Kongel. Bibl. 6). Η παράσταση του Σολομώντα με τον προφήτη Σειράχ στο χειρόγραφο της Κοπεγχάγης φαίνεται να αποτελεί εικονογραφική προσαρμογή κάποιου πορτραίτου πρίγκιπα της δυναστείας του Θεοδοσίου.

Ήδη στα μέσα του 10ου αιώνα η επίδραση του κλασικού πνεύματος έχει φτάσει στο αποκορύφωμα της, όπως δείχνουν ευαγγέλια και ευαγγελιστάρια της εποχής. Αυτή η κλασικίζουσα καλλιτεχνική άνθηση είναι ολοφάνερη στην απόδοση όχι μόνο της ανθρώπινης μορφής, αλλά και της αρχιτεκτονικής και του κοσμήματος. Από τα χειρόγραφα της Καινής Διαθήκης, το Τετραευάγγελο της Μονής Σταυρονικήτα, κώδικας 43, αποτελεί ένα αριστούργημα που μόνο του θα αρκούσε να επιβεβαιώσει την ύπαρξη της μακεδονικής αναγέννησης (αρ. 30-35). Στα πορτραίτα των ευαγγελιστών αναβιώνουν αγάλματα αρχαίων φιλοσόφων και δραματουργών, τα οποία οι αρχαίοι τοποθετούσαν συνήθως σε κόγχες του προσκηνίου του ρωμαϊκού θεάτρου. Το πρότυπο για τον Ματθαίο, για παράδειγμα, θα ήταν ένα άγαλμα του φιλοσόφου Επίκουρου, όμοιο με αυτό που βρίσκεται σήμερα στο Palazzo Margherita στη Ρώμη. Με την προσθήκη όμως του τραπεζιού, του αναλογίου και των μέσων γραφής στα πορτραίτα, οι μικρογράφοι μετέτρεψαν τον αρχαίο φιλόσοφο σε χριστιανό ευαγγελιστή, ο οποίος όμως δεν απεικονίζεται ακόμη να γράφει το ευαγγέλιο του. Tα θεατρικά οικοδομήματα στο τετραευάγγελο βασίζονται σε αρχιτεκτονικές παραστάσεις νωπογραφιών, που μεταφέρθηκαν σε χειρόγραφα του πρώτου μισού του 4ου αιώνα. Αμέσως μετά, το aediculum της porta regia του ρωμαϊκού θεάτρου απομονώθηκε από την πρόσοψη της σκηνής και χρησίμευσε ως κύριο διακοσμητικό στοιχείο για τους κανόνες αντιστοιχίας των ευαγγελίων. Τους κανόνες αυτούς οργάνωσε ο επίσκοπος Ευσέβιος πριν από το 338 ή 339. 

-->
Στενά συνδεμένο με το Ευαγγέλιο της Μονής Σταυρονικήτα, τεχνοτροπικά και εικονογραφικά, είναι το Τετραευάγγελο 56 της Εθνικής Βιβλιοθήκης στην Αθήνα (αρ. 41-42), που ανήκει στα μέσα του 10ου αιώνα και το λίγο μεταγενέστερο Τετραευάγγελο 34 της Μονής Διονυσίου στο Άγιον Όρος…» («Ελληνική Τέχνη – Ζωγραφική Βυζαντινών Χειρογράφων», Γιώργου Γαλάβαρη, Καθηγητή της Ιστορίας της Τέχνης στο Πανεπιστήμιο McGill Καναδά, Αντεπιστέλλοντος μέλους της Ακαδημίας Αθηνών. Εκδόσεις "Εκδοτική Αθηνών".)

Κατά τα άλλα, για ορισμένους, φταίει ο … γράφων, που επισημαίνει τα ιστορικά και αρχαιολογικά στοιχεία σύζευξης Ελληνισμού και Χριστιανισμού!...
Με σεβασμό και τιμή

ΑΓΓΕΛΟΣ ΠΑΝ. ΣΑΚΚΕΤΟΣ

loading...