Τι λένε άραγε για τα … πρωτοχρονιάτικα παγανά;

Παγανά, σύμφωνα με τους χαλκέντερους ερευνητές της πλούσιας σε ύλη λαογραφίας μας, είναι γενικότερα τα εξωτικά και τα φαντάσματα. Paganus σημαίνει τον χωρικό, τον αστράτευτον (παγάνα, παγανιά) και κατόπιν τον εθνικό και μη χριστιανό. Στα αγγλικά pagan είναι ο ειδωλολάτρης. Παγανό λένε και το αβάπτιστο νήπιο. Πιστεύεται πως τα βρέφη που πεθαίνουν αβάπτιστα γίνονται παγανά, τελώνια, καλλικάντζαροι. Και στους άλλους χριστιανικούς λαούς εμφανίζονται
δοξασίες για δαιμονικά όντα κατά το Δωδεκαήμερο: Λυκάνθρωποι, Στρίγγλες, Μάγισσες, Νόρνες.

ΛΟΙΠΟΝ!.. Σήμερα δεν θα μιλήσουμε για πολιτική!.. Θα την αποφύγουμε όπως ο διάβολος το λιβάνι, για να γίνουμε και λίγο επίκαιροι!.. Και το κάνουμε τούτο όχι γιατί μας έφυγε η παλιοσυνήθεια, αλλά για να γίνουμε αυτές τις μέρες ονειροπόλοι δραπέτες της καθημερινής και ανελέητης πραγματικότητας! Θα μιλήσουμε, όμως, για τα … παγανά!.. Τα πρωτοχρονιάτικα παγανά!...

Παγανά, σύμφωνα με τους χαλκέντερους ερευνητές της πλούσιας σε ύλη λαογραφίας μας, είναι γενικότερα τα εξωτικά και τα φαντάσματα. Paganus σημαίνει τον χωρικό, τον αστράτευτον (παγάνα, παγανιά) και κατόπιν τον εθνικό και μη χριστιανό. Στα αγγλικά pagan είναι ο ειδωλολάτρης. Παγανό λένε και το αβάπτιστο νήπιο. Πιστεύεται πως τα βρέφη που πεθαίνουν αβάπτιστα γίνονται παγανά, τελώνια, καλλικάντζαροι. Και στους άλλους χριστιανικούς λαούς εμφανίζονται δοξασίες για δαιμονικά όντα κατά το Δωδεκαήμερο: Λυκάνθρωποι, Στρίγγλες, Μάγισσες, Νόρνες.

Κατά την παράδοση οι Λυκοκαντζαραίοι έρχονται από τη γης αποκάτου. «Ούλο το χρόνο πελεκάν με τα τσεκούρια να κόψουν το δέντρο που βαστάει τη γης. Κόβουν κόβουν όσο που μενέσκει λιγάκι ακόμα ως μια κλωνά άκοπο, και λεν «χάισε να πάμε, και θα πέση μοναχό του». Γυρίζουν πίσω της Βάφτισης, και βρίσκουν το δέντρον ολάκερον, ακέριον μπίτι. Και πάλε κόβουν, και πάλ’ έρχονται κι ούλο φτόνη τη δουλειά κάνουν. Κυρίως κάνουν κακό (πνίγουν) τα αβάφτιστα παιδιά…»

Και στα νησιά φτάνουν οι καλικάντζαροι. Με το καράβι τους. Κάνουν ζημιές: Χύνουν το νερό, τ’ αλεύρι, κατουρούν τη στάχτη. Γι’ αυτό και βάζουν στη φωτιά ρείκια, αλάτι, που κάνουν κρότο, ή ρίχνουν κανένα πετσί να βρωμάει!

Λένε πως οι Καλικάντζαροι γίνονται όσοι γεννιούνται το Δωδεκαήμερο, γιατί έχουν συλληφθεί την ίδια μέρα με το Χριστό. Γίνονται κακοί και θέλουν να κάνουν κακό στους ανθρώπους. Είναι άσκημοι, χωλοί, εριστικοί και δεν βοηθά ο ένας τον άλλον. Γι’ αυτό και δεν είναι αποτελεσματικοί στο κακό παρά τη θέλησή τους. Όσους περπατούσαν τη νύχτα έξω τους ανάγκαζαν να χορέψουν μαζί τους. Τα Φώτα όλα τα πονηρά πνεύματα φεύγουν με τον αγιασμό: «Φεύγετε να φεύγουμε, / έρχετ’ ο τουρλόπαπας / με την αγιαστούρα του / και με τη βρεχτούρα του…»

Η Πρωτοχρονιά, το πέρασμα στο νέο χρόνο, που μόλις χθες γιορτάσαμε, είναι φυσικό να συνδέεται με συνήθειες που πιστεύεται ότι εξασφαλίζουν το καλό και την αποφυγή ενεργειών που μπορεί να σημαίνουν κακό για το χρόνο που έρχεται. Γι’ αυτό το λόγο η έννοια του ποδαρικού είναι πολύ σημαντική για τη λαϊκή πρωτοχρονιά. Η αντίληψη για το καλόπιασμα του νέου χρόνου οδηγεί στην επίσκεψη στη βρύση από την οποία, αφού έδιναν κέρασμα, έπαιρναν αμίλητοι το νερό για να ραντίσουν το σπίτι και τα μέλη της οικογένειας. Επίσης, το ίδιο νόημα έχει το κρέμασμα στην πόρτα της αγριοκρεμμύδας (ασκελετούρα στην Κρήτη, σκιλλοκρέμμυδο, μπότσικας αλλού), βολβού μεγάλης αντοχής.

Η συνήθεια της προγνώσεως του μέλλοντος στην αρχή του νέου χρόνου αντικατοπτρίζεται στο κυνήγι της τύχης με το χαρτοπαίγνιο αλλά και την τοποθέτηση φύλλων ελιάς στο τζάκι ή κόκκων σιταριού στη στάχτη, προκειμένου να προβλέψουν πώς θα πάει η υγεία τους το χρόνο που έρχεται. Η βασιλόπιτα (κουλούρα) συνηθίζεται να παρασκευάζεται μέχρι και σήμερα σε ολόκληρη την ελληνική επικράτεια. Η βασιλόπιτα, η οποία σύμφωνα με την παράδοση συνδέεται με τον Άγιο Βασίλειο, επίσκοπο Καισαρείας, τον γνωστό μας Άι Βασίλη, παρασκευάζεται με διαφορετικό τρόπο από τόπο σε τόπο. Έτσι, αλλού (Θεσσαλία, Μακεδονία κ.α.) είναι τυρόπιτα ή κρεατόπιτα, αλλού γλύκισμα (πρόσφυγες Μ. Ασίας) ή γλυκό ψωμί ζυμωμένο με διάφορα μυρωδικά. Μέσα στο ψωμί αυτό τοποθετούσαν παλιότερα, εκτός από το νόμισμα, που τοποθετείται μέχρι σήμερα παντού, και σύμβολα της κύριας ασχολίας των μελών της οικογένειας. Π.χ. ο αμπελουργός έβαζε μικρό κομμάτι από κλίμα, ο γεωργός σιτάρι ή άχυρο κ.λπ.

Έχουμε, όμως, και την κοπή της βασιλόπιτας! Γινόταν την πρωτοχρονιά από τον αρχηγό της οικογένειας και μερίδιο είχαν όλα τα μέλη, κατά σειράν ηλικίας, καθώς και οι ξενιτεμένοι και οι φιλοξενούμενοι, όπως και ο Άι Βασίλης, ο Χριστός και το σπίτι. Καλή Χρονιά!..
Με σεβασμό και τιμή
ΑΓΓΕΛΟΣ ΠΑΝ. ΣΑΚΚΕΤΟΣ

-->